1. خلاصه مدیریتی: راهبری تحول ISO 9001
استاندارد ISO 9001:2026 که در آینده نزدیک منتشر خواهد شد، نشان‌دهنده یک به‌روزرسانی محوری در شناخته‌شده‌ترین استاندارد سیستم مدیریت کیفیت (QMS) در جهان است. این بازنگری با هدف همسوسازی استاندارد با چشم‌انداز کسب‌وکار که به سرعت در حال تحول است، انجام می‌شود و بر اهمیت پیشرو بودن در تضمین کیفیت تأکید دارد. محرک‌های اصلی این بازنگری شامل پیشرفت‌های فناورانه، افزایش تمرکز جهانی بر پایداری و درس‌های آموخته‌شده از اختلالات اخیر جهانی است. در نتیجه، انتظار می‌رود که ویرایش جدید، موضوعات اصلی مانند مدیریت ریسک پیشرفته، ادغام تحول دیجیتال و هوش مصنوعی، تقویت اصول پایداری و تأکید بیشتر بر رهبری اخلاقی را در بر گیرد.
پیش‌بینی می‌شود که استاندارد ISO 9001:2026 در سپتامبر 2026 منتشر شود. این تاریخ انتشار، که نسبت به برنامه‌ریزی اولیه (پایان 2025) به تعویق افتاده است، نشان‌دهنده یک فرایند بازنگری جامع و بالقوه پیچیده است. این تأخیر صرفاً یک مسئله اداری نیست، بلکه به احتمال زیاد منعکس‌کننده ماهیت اساسی تغییرات و تعهد به تولید یک استاندارد با کیفیت بالا و مورد پذیرش جهانی است. معرفی موضوعات جدید و قابل توجهی مانند هوش مصنوعی، ملاحظات پیشرفته پایداری و ابعاد عمیق‌تر اخلاقی، ذاتاً نیازمند بحث، بررسی دقیق و واژه‌گزینی محتاطانه برای اطمینان از کاربردپذیری گسترده و قابلیت ممیزی است. گزارش‌هایی مبنی بر رد پیش‌نویس اولیه و برون‌سپاری تهیه پیش‌نویس دوم نیز این ایده را تقویت می‌کند که فرایند بازنگری با دقت و پیچیدگی خاصی دنبال می‌شود.
سازمان‌هایی که در حال حاضر گواهینامه ISO 9001:2015 را دارند، باید برای انتقال به الزامات جدید آماده شوند. این امر مستلزم درک عمیق تغییرات، ارزیابی تأثیر آن‌ها بر سیستم‌های مدیریت کیفیت موجود و برنامه‌ریزی استراتژیک برای اجرای روان و مؤثر است. آمادگی پیشگیرانه برای سازمان‌ها بسیار حیاتی خواهد بود تا بتوانند از مزایای کامل استاندارد بازنگری شده بهره‌مند شوند و تعهد خود را به کیفیت و بهبود مستمر حفظ کنند.
2. مسیر به سوی: ISO 9001:2026 محرک‌ها و دلایل بازنگری
الزام به‌روزرسانی استانداردهای ISO از جمله ISO 9001، به طور دوره‌ای مورد بازنگری قرار می‌گیرند تا اطمینان حاصل شود که با نیازهای متغیر صنایع و پیشرفت‌های جهانی همگام باقی می‌مانند. آخرین بازنگری عمده ISO 9001 در سال 2015 انجام شد.
محرک‌های اصلی برای بازنگری فعلی عبارتند از:
-
پیشرفت‌های فناورانه: تأثیر عمیق دیجیتال‌سازی، هوش مصنوعی (AI)، داده‌های بزرگ (Big Data) و اتوماسیون بر عملیات کسب‌وکار و شیوه‌های مدیریت کیفیت، نیاز به راهنمایی در استاندارد برای بهره‌برداری مؤثر از این فناوری‌ها در سیستم‌های مدیریت کیفیت را ایجاد کرده است.
-
پایداری و اصول ESG: تأکید روزافزون جهانی بر اصول محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG) و لزوم کمک سیستم‌های مدیریت کیفیت به شیوه‌های کسب‌وکار پایدار و مسئولانه، از جمله کاهش ضایعات، بهبود بهره‌وری انرژی و تضمین پایداری زنجیره تأمین، از دیگر محرک‌های کلیدی است.
-
اختلالات جهانی و تاب‌آوری: درس‌های آموخته‌شده از رویدادهایی مانند همه‌گیری COVID-19، عدم قطعیت‌های ژئوپلیتیکی و آسیب‌پذیری‌های زنجیره تأمین، نیاز به تاب‌آوری سازمانی بیشتر، چابکی و مدیریت قوی زنجیره تأمین را برجسته ساخته است.
-
محیط‌های کسب‌وکار در حال تحول: تغییرات در شیوه‌های کاری (مانند کار از راه دور/ترکیبی)، افزایش پیچیدگی بازار و انتظارات پویای ذی‌نفعان نیز در این بازنگری مؤثر بوده‌اند.
نقش ملاحظات تغییرات اقلیمی اصلاحیه‌های اخیر مربوط به تغییرات اقلیمی که به بندهای 4.1 و 4.2 استاندارد ISO 9001:2015 اضافه شده‌اند، نشان‌دهنده اهمیت فزاینده این موضوع در چارچوب سیستم‌های مدیریت کیفیت هستند.
-
اصلاحیه بند 4.1 بیان می‌کند: «سازمان باید تعیین کند که آیا تغییرات اقلیمی یک موضوع مرتبط است یا خیر.»
-
اصلاحیه بند 4.2 شامل یادداشتی است: «ذی‌نفعان مرتبط می‌توانند الزاماتی مرتبط با تغییرات اقلیمی داشته باشند.» این اصلاحیه‌ها نشانگر یکپارچگی گسترده‌تر نگرانی‌های محیط‌زیستی در سیستم مدیریت کیفیت هستند و دیگر یک مسئله جانبی تلقی نمی‌شوند.
تصمیم اولیه مبنی بر عدم بازنگری بر اساس بازخورد کاربران در سال 2020 نشان می‌دهد که کاربران ویرایش 2015 ممکن است در آن مقطع صرفاً به دلایل قابلیت استفاده، خواستار تغییرات اساسی نبوده‌اند. معکوس شدن این تصمیم در سال 2023 قویاً نشان می‌دهد که انگیزه برای بازنگری به دلیل این عوامل خارجی که به سرعت در حال تحول بودند و استاندارد 2015 به طور کامل به آن‌ها نپرداخته بود، بسیار زیاد شده است. بنابراین،
ISO 9001:2026 کمتر به اصلاح نسخه قدیمی و بیشتر به تجهیز سازمان‌ها به یک چارچوب سیستم مدیریت کیفیت که ذاتاً تاب‌آور و سازگار با دنیای پرنوسان باشد، می‌پردازد. این امر استاندارد را به ابزاری برای راهبری استراتژیک تبدیل می‌کند، نه فقط کنترل کیفیت عملیاتی.
3. تغییرات و بهبودهای اصلی مورد انتظار در ISO 9001:2026
گزارش ISO TC 176/SC2/WG29 نقش محوری در درک تغییرات آتی دارد. این گزارش بیان می‌کند که «تعدیلاتی در ISO 9001 با توجه به جنبه‌های تاب‌آوری، مدیریت زنجیره تأمین، مدیریت تغییر، پایداری، رسیدگی به ریسک‌ها و دانش سازمانی برنامه‌ریزی شده است.». هر یک از این جنبه‌ها در چارچوب یک سیستم مدیریت کیفیت پیامدهای عمیقی خواهد داشت.
بررسی عمیق موضوعات کلیدی
- مدیریت ریسک پیشرفته و پیشگیرانه:
- این ویرایش بر اساس تفکر مبتنی بر ریسک معرفی‌شده در نسخه 2015 بنا خواهد شد.
- تأکید بیشتری بر استراتژی‌های پیشگیرانه شامل شناسایی، کاهش و انطباق با تهدیدات نوظهور وجود خواهد داشت.
- احتمال تفکیک «ریسک» و «فرصت» برای ارائه راهنمایی شفاف‌تر و تمرکز بیشتر بر بهره‌برداری از فرصت‌ها مطرح است. این می‌تواند شامل رویکردهای ساختاریافته‌تری برای تبدیل ریسک‌ها به فرصت‌ها باشد.
- در نظر گرفتن ریسک‌های گسترده‌تر، از جمله ریسک‌های اعتباری و زنجیره تأمین نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت.
- ادغام تحول دیجیتال، صنعت 4.0 و هوش مصنوعی:
- پرداختن به تأثیر هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء (IoT) و تحلیل داده‌های بزرگ بر سیستم‌های مدیریت کیفیت از موارد کلیدی خواهد بود.
- الزامات بالقوه‌ای برای ادغام راه‌حل‌های دیجیتال در فرآیندهای کیفیت، از جمله کنترل کیفیت مبتنی بر هوش مصنوعی، تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده و سیستم‌های مدیریت کیفیت مبتنی بر ابر، پیش‌بینی می‌شود.
- نیاز به دستورالعمل‌های حاکمیت دیجیتال در چارچوب سیستم مدیریت کیفیت نیز احساس می‌شود.
- تمرکز بر اجرای عملی و قابلیت ممیزی این جنبه‌های فناورانه جدید اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت.
- تقویت تمرکز بر پایداری و اصول ESG:
- همسویی نزدیک‌تر با اصول محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG) مورد انتظار است.
- الزامات صریح‌تری برای نشان دادن چگونگی حمایت سیستم مدیریت کیفیت از سرپرستی محیطی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی ارائه خواهد شد.
- دستورالعمل‌هایی در مورد کاهش ضایعات، بهبود بهره‌وری انرژی و تضمین پایداری زنجیره تأمین، که با اصلاحیه‌های تغییرات اقلیمی نیز مرتبط است، تدوین خواهد شد.
- تأکید بیشتر بر مشارکت ذی‌نفعان و رهبری اخلاقی:
- افزایش نفوذ دیدگاه‌های همه ذی‌نفعان (مشتریان، کارکنان، تأمین‌کنندگان، جامعه) در تصمیم‌گیری‌ها پیش‌بینی می‌شود.
- ترویج اخلاق، یکپارچگی و پاسخگویی رهبری به عنوان مؤلفه‌های اصلی، یک تغییر قابل توجه به سمت نهادینه‌سازی مسئولیت‌پذیری شرکتی در سیستم مدیریت کیفیت خواهد بود.
- افزایش تمرکز بر مشتری و تجربه مشتری:
- فراتر رفتن از رضایت اولیه مشتری به سمت دیدگاهی جامع‌تر از کل سفر/تجربه مشتری مد نظر است.
- الزامات احتمالی برای سازوکارهای پیشرفته‌تر بازخورد مشتری، نظارت بی‌درنگ و رویه‌های قوی‌تر رسیدگی به شکایات مطرح خواهد شد.
- تقویت تاب‌آوری زنجیره تأمین:
- معیارهای جدیدی برای ارزیابی ریسک‌های تأمین‌کنندگان، نظارت بر عملکرد و تضمین ثبات و شفافیت در عملیات زنجیره تأمین معرفی خواهد شد.
- ایجاد روابط قوی‌تر و انعطاف‌پذیرتر با تأمین‌کنندگان مورد تأکید قرار خواهد گرفت.
- مشارکت و شایستگی کارکنان:
- شناخت نقش حیاتی کارکنان در موفقیت سیستم مدیریت کیفیت برجسته خواهد شد.
- تأکید بر مشارکت کارکنان، توسعه مهارت‌ها و پرورش فرهنگ کیفیت در سراسر سازمان افزایش خواهد یافت.
- دانش سازمانی:
- توسعه بیشتر الزامات مربوط به شناسایی، کسب، نگهداری و به اشتراک‌گذاری دانش سازمانی، که برای تاب‌آوری و بهبود مستمر حیاتی است، در دستور کار قرار دارد (ذکر شده در گزارش ISO TC 176/SC2/WG29).
- انعطاف‌پذیری و ساده‌سازی بیشتر:
- هدف، سازگارتر کردن استاندارد برای انواع مختلف سازمان‌ها، اندازه‌ها (به ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط SME) و بخش‌ها است. این امر می‌تواند شامل الزامات ساده‌تری باشد.
تغییرات ساختاری: پذیرش ساختار هماهنگ (HS) بازنگری، ساختار سطح بالا (HLS) را به ساختار هماهنگ جدید (HS) به‌روزرسانی خواهد کرد. ساختار هماهنگ، همسویی با سایر استانداردهای سیستم مدیریت ISO (مانند ISO 14001، ISO 45001) را بهبود می‌بخشد و سیستم‌های مدیریت یکپارچه را تسهیل می‌کند. ساختار اصلی حفظ خواهد شد، اما این هماهنگ‌سازی کلیدی است.
تأکید فزاینده بر «اخلاق و یکپارچگی» و «فرهنگ سازمانی» نشان می‌دهد که ISO 9001:2026 سازمان‌ها را فراتر از صرف انطباق فرآیندی، به سمت پرورش یک اخلاق کیفی واقعی و عمیقاً نهادینه‌شده سوق خواهد داد که از سطوح بالای سازمان هدایت می‌شود. این یک جنبه کیفی‌تر و بالقوه چالش‌برانگیزتر برای ممیزی مؤثر است. نسخه‌های قبلی ISO 9001 به شدت بر فرآیندها، مستندات و اقدامات قابل اثبات تمرکز داشتند. معرفی «اخلاق»، «یکپارچگی» و «فرهنگ» نشان‌دهنده تغییر به سمت ارزیابی ارزش‌ها و رفتارهای اساسی در یک سازمان است. این موارد کمتر از، به عنوان مثال، یک رویه مستند یا یک سابقه تکمیل‌شده، ملموس هستند. ارزیابی اصالت یک فرهنگ اخلاقی یا یکپارچگی رهبری نیازمند تکنیک‌های ممیزی متفاوتی است، که احتمالاً شامل مصاحبه‌های بیشتر، مشاهده رفتارها و ارزیابی نحوه تصمیم‌گیری‌ها می‌شود، نه فقط بررسی مستندات. این تغییر می‌تواند به این معنا باشد که رویکردهای «چک‌لیستی» به ISO 9001 کمتر قابل اجرا خواهند بود. سازمان‌ها باید تعهد زنده و پویایی به این اصول نشان دهند. بنابراین، استاندارد جدید ممکن است از ممیزان بخواهد مهارت‌های جدیدی در ارزیابی این جنبه‌های ظریف‌تر و کیفی‌تر کسب کنند و سازمان‌ها نیز بیشتر در توسعه رهبری و طرح‌های تغییر فرهنگی سرمایه‌گذاری کنند.
جدول 1: تغییرات کلیدی پیش‌بینی‌شده در ISO 9001:2026
| تأثیر/مزیت بالقوه برای سازمان‌ها | بهبود پیش‌بینی‌شده در ISO 9001:2026 (جزئیات) | رویکرد ISO 9001:2015 (خلاصه) | حوزه موضوعی |
|---|---|---|---|
| بهبود تصمیم‌گیری، افزایش تاب‌آوری در برابر اختلالات، توانایی بهتر برای استفاده از فرصت‌ها. | تأکید قوی‌تر بر استراتژی‌های پیشگیرانه، شناسایی، کاهش و انطباق با تهدیدات نوظهور. احتمال تفکیک واضح‌تر ریسک و فرصت با تمرکز بر بهره‌برداری از فرصت‌ها. پوشش ریسک‌های گسترده‌تر (اعتباری، زنجیره تأمین). | معرفی تفکر مبتنی بر ریسک، تمرکز بر شناسایی ریسک‌ها و فرصت‌های مرتبط با اهداف کیفیت. | مدیریت ریسک |
| افزایش کارایی، بهبود کیفیت از طریق تحلیل داده‌ها، تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر، آمادگی برای آینده دیجیتال. | ادغام الزامات مربوط به هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، تحلیل داده‌های بزرگ در سیستم مدیریت کیفیت. راهنمایی برای کنترل کیفیت مبتنی بر هوش مصنوعی، تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده و سیستم‌های مدیریت کیفیت ابری. تأکید بر حاکمیت دیجیتال. | اشاره محدود به فناوری اطلاعات. | تحول دیجیتال و هوش مصنوعی |
| افزایش اعتبار در بازار، بهبود تصویر برند، همسویی با اولویت‌های جهانی، کاهش اثرات محیط‌زیستی. | همسویی نزدیک‌تر با اصول محیطی، اجتماعی و حاکمیتی (ESG). الزامات صریح‌تر برای نشان دادن حمایت سیستم مدیریت کیفیت از سرپرستی محیطی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی. دستورالعمل‌هایی برای کاهش ضایعات، بهره‌وری انرژی و پایداری زنجیره تأمین. | تمرکز محدود بر جنبه‌های محیطی مرتبط با فرآیندها. | پایداری و ESG |
| تقویت اعتماد ذی‌نفعان، بهبود فرهنگ سازمانی، کاهش ریسک‌های مرتبط با رفتار غیراخلاقی. | افزایش نفوذ دیدگاه‌های همه ذی‌نفعان (مشتریان، کارکنان، تأمین‌کنندگان، جامعه). ترویج اخلاق، یکپارچگی و پاسخگویی رهبری به عنوان مؤلفه‌های اصلی سیستم مدیریت کیفیت. | تمرکز بر رضایت مشتری و نیازهای سایر ذی‌نفعان مرتبط. | مشارکت ذی‌نفعان و اخلاق |
| افزایش وفاداری مشتری، درک عمیق‌تر از نیازهای مشتری، بهبود مستمر مبتنی بر بازخورد واقعی. | حرکت به سمت دیدگاهی جامع‌تر از کل سفر و تجربه مشتری. الزامات بالقوه برای سازوکارهای پیشرفته‌تر بازخورد مشتری، نظارت بی‌درنگ و رویه‌های قوی‌تر رسیدگی به شکایات. | تأکید بر درک و برآورده ساختن نیازها و انتظارات مشتری. | تمرکز بر مشتری |
| کاهش آسیب‌پذیری در برابر اختلالات زنجیره تأمین، بهبود کیفیت ورودی‌ها، افزایش قابلیت اطمینان. | معیارهای جدید برای ارزیابی ریسک‌های تأمین‌کنندگان، نظارت بر عملکرد و تضمین ثبات و شفافیت در عملیات زنجیره تأمین. ایجاد روابط قوی‌تر و انعطاف‌پذیرتر با تأمین‌کنندگان. | کنترل برون‌سپاری فرآیندها و ارزیابی تأمین‌کنندگان. | تاب‌آوری زنجیره تأمین |
| افزایش انگیزه و بهره‌وری کارکنان، بهبود کیفیت از طریق مشارکت فعال‌تر، فرهنگ سازمانی قوی‌تر. | شناخت نقش حیاتی کارکنان. تأکید بیشتر بر مشارکت کارکنان، توسعه مهارت‌ها و پرورش فرهنگ کیفیت در سراسر سازمان. | تأکید بر شایستگی، آگاهی و ارتباطات کارکنان. | مشارکت کارکنان |
| حفظ و انتقال دانش حیاتی، کاهش وابستگی به افراد، تسهیل نوآوری و بهبود. | توسعه بیشتر الزامات مربوط به شناسایی، کسب، نگهداری و به اشتراک‌گذاری دانش سازمانی برای تاب‌آوری و بهبود مستمر. | الزام به تعیین، نگهداری و در دسترس قرار دادن دانش مورد نیاز. | دانش سازمانی |
| تسهیل پیاده‌سازی سیستم‌های مدیریت یکپارچه، کاهش تکرار و پیچیدگی برای سازمان‌هایی با چندین گواهینامه. | به‌روزرسانی به ساختار هماهنگ جدید (HS) برای همسویی بهتر با سایر استانداردهای سیستم مدیریت ISO. | استفاده از ساختار سطح بالا (HLS). | ساختار هماهنگ (HS) |
خدمات شرکت پایش و ارزیابی انطباق ایران
شرکت پایش و ارزیابی انطباق ایران، نماینده انحصاری TÜV Austria در ایران، خدمات متنوعی در زمینه صدور گواهینامه‌های سیستم‌های مدیریتی ارائه می‌دهد.
تضمین کیفیت (QA) یکی از ارکان حیاتی سیستم‌های مدیریت کیفیت است که سازمان‌ها را قادر می‌سازد فرآیندهای خود را بهبود داده، خطاها را کاهش دهند و کیفیت محصولات و خدمات را افزایش دهند. استاندارد ISO 9001 به عنوان یک چارچوب بین‌المللی، اصول و رویه‌های لازم برای اجرای موثر QA را فراهم می‌کند.
سازمان‌هایی که به دنبال افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و بهبود جایگاه خود در بازارهای بین‌المللی هستند، باید اجرای QA را به عنوان یک استراتژی کلیدی در نظر بگیرند.
